 |
| François Boucher, Markiza de Pompadour, 1759, The Wallace Collection Londyn |
Robe manteau (czyt. rob man*to, dosł. "suknia płaszcz")
 |
| Nicolas Arnoult, Recueil de modes : Tome 2 : cent-dix-sept planches, Paris 1750, [s. 37], Gallica/Bnf |
Liczba mnoga: robes manteaux (czyt. rob manto)
Okres: 1670-1730
Geneza: ubiory dalekowschodnie
Opis formalny: krój robe manteau był przełomowy w stosunku do sukni, które noszone były we Francji w poprzednich dekadach. Nie składała się ona bowiem z usztywnianego fiszbinami stanika i osobno szytej spódnicy, lecz stanowiła rodzaj "płaszcza": jej góra nie była usztywniana, a przyszyte do linii pleców zakładki przechodziły w otwartą z przodu, fantazyjnie podpinaną spódnicę wierzchnią. Suknia ta nie była przypisana do jednej kategorii: w zależności od kroju, tkaniny i zdobień mogła pełnić funkcję zarówno dezabilu, jak i ubioru bardziej formalnego.
Opis kulturowy: robe manteau była suknią pod wieloma względami "rewolucyjną": w przeciwieństwie do sukni o stanikach usztywnianych fiszbinami, mogła być szyta nie tylko przez krawców, ale i przez krawcowe (couturières). Co więcej, jej uszycie wymagało o wiele mniej czasu i zdolności. W niedługim czasie stała się zresztą domeną kobiet i znacząco przyczyniła się znacząco przyczyniła się do feminizacji francuskiego przemysłu odzieżowego. Jednocześnie była to pierwsza modna suknia o charakterze "uniwersalnym": pozwolić sobie mogły bowiem na nią także mniej zamożne kobiety, które często szyły swoje manteaux samodzielnie i z użyciem tańszych tkanin.
 |
| Robe manteau, rycina z 1729 roku |
Robe volante (czyt. rob volan*t, dosłownie "suknia powiewająca na wietrze")
 |
| François de Troy Deklaracja miłości, 1731, Charlottenburg Palace |
Inne nazwy: robe ballante
Okres: ok. 1710-1750
Geneza: robe manteau
Opis formalny: robe volante w dużej mierze bazowała na kroju robe manteau, z tym, że znajdujące się z przodu i z tyłu zakładki nie były dopasowywane do sylwetki, lecz luźno puszczone. Jej dekolt najczęściej był stosunkowo niewielki, a rękawy zakończone szerokimi mankietami en pagode. Początkowo była jednoczęściowa.
Opis kulturowy: robe volante uznawana jest dziś za symbol nowej epoki: przejścia od sztywnej etykiety rządzącej na dworze Ludwika XIV do frywolności i rozpasania regencji Filipa Orleańskiego.Także i pod względem estetycznym znamionowała nowe preferencje, a więc odrzucenie baroku na rzecz pełnego lekkości i finezyjności rokoka. Robe volante była suknią nieformalną (deshabillé), szczególnie popularną wśród kobiet młodych i nowoczesnych. Wśród przedstawicielek starszego pokolenia mogła budzić kontrowersje: tak było w przypadku Elżbiety Orleańskiej, która żywiła do robe volante szczerą awersję, twierdząc, że kobieta w nią ubrana wygląda tak, jakby dopiero wstała z łóżka.
 |
| Robe volante, Francja, ok. 1730, Metropolitan Museum of Art, Nowy York |
 |
| Robe volante, Francja, ok. 1730, Metropolitan Museum of Art, Nowy York |
Robe à la française (czyt. rob a la fran*sez)
 |
| Maurice Quentin de La Tour Madame de Pompadour, między 1749-1755, Louvre, Paryż |
Geneza: robe volante
Ubiory pochodne: żakiet pet-en-l'air (caraco plissé), robe à la piemontaise
Opis formalny: jednym z charakterystycznych zjawisk w modzie jest stopniowa formalizacja ubiorów, kiedy debiutowały w kategorii dezabiliu. Tak też było w przypadku robe volante, która na przestrzeni lat stopniowo zaczęła być coraz bardziej dopasowywana i komplikowana: stanik został dopasowany, spódnica otwarta tak, że zaczęła odsłaniać spódnicę spodnią, rękawy stały się węższe i zaczęły być wykańczane tzw. "angażantami", czyli mankietami w formie spływających kaskadowo koronkowych falban. W wersji nieformalnej jej spódnica wierzchnia była podpinana, co zapewniało większą wygodę i chroniło tkaninę przez zabrudzeniem. W latach 70. sunia ta przeszła modyfikacje formalne: bawet coraz częściej zastępowany był zapięciem typu compères, a charakterystyczna plisy na plecach stały się węższe.
Opis kulturowy: robe à la française uznawana była za ucieleśnienie doskonałości francuskiego gustu. Doprowadzona do perfekcji przez markizę de Pompadour, stanowiła niezwykle ważny francuski towar eksportowy, tak samo jak tkaniny, z których powinna była być szyta, czyli produkowane w Lyonie jedwabie. W istocie noszona była przez kobiety z wyższych sfer w niemal całej Europie. W czasach panowania Ludwika XVI zyskała status grande parure, czyli sukni formalnej. Poza okazjami formalnymi nie cieszyła się już jednak zbyt dużą popularnością: na co dzień wybierana była już wówczas przede wszystkim przez kobiety w średnim wieku i tradycjonalistki.
 |
| Robe à la française, Francja, ok. 1750-1775, Metropolitan Museum of Art, Nowy York |
 |
| Robe à la française, Francja, ok. 1750-1775, Metropolitan Museum of Art, Nowy York |
Robe de cour
 |
| Carle Van Loo, Królowa Francji Maria Leszczyńska, 1747, Wersal |
Okres: do 1792 roku
Inne nazwy: grand habit, habit de cour
Kategoria: grande parure
Geneza: suknie dworskie z czasów Ludwika XIV
Opis formalny: suknia ta była zawsze trzyczęściowa: składała się z usztywnianego fiszbinami stanika odsłaniającego ramiona (corps), rozpiętej na szerokim stelażu spódnicy (jupe) i trenu (bas de robe lub queue). Suknia ta szyta była z najbardziej luksusowych tkanin i zdobiona misternymi koronkami. W czasach panowania Marii Antoniny suknie dworskie zaczęły być niezwykle bogato i ekstrawagancko zdobione i utrzymywane w różnych stylach, np. historyzującym lub orientalizującym.
Opis kulturowy: jak żadna inna suknia, robe de cour pełniła przede wszystkim funkcję reprezentacyjną i propagandową. Była to suknia ceremonialna i ściśle związana z życiem dworu królewskiego. To, kto mógł (lub musiał) ją nosić i w jakich okolicznościach, było ściśle regulowane zasadami etykiety. Robe de cour noszona była w charakterze sukni ślubnej przez członkinie rodziny królewskiej, a przedstawicielki szlachty miały obowiązek założyć ją na oficjalne przedstawienie na dworze. Na organizowanych na dworze balach o mogła być również noszona w charakterze sukni balowej. To także w niej na oficjalnych portretach powinny były być ukazywane członkinie rodziny królewskiej.
Uwagi: suknia ta nie była noszona poza dworem królewskim, a wiele szlachcianek w ogóle jej nie posiadało. Nie należy jej utożsamiać po prostu z "suknią wieczorową" lub "suknią balową".
 |
| Elisabeth Vigée-Lebrun, Maria Antonina w sukni dworskiej, 1778, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń |
 |
| Robe de cour, lata 80. XVIII wieku, Galerie des modes, Bunka Gakuen Library, 169-0004-103 |
Robe à la polonaise (czyt. rob a la polonez)
 |
| Robe à la polonaise, 1778, Bunka Gakuen Library, 169-0001-074 |
Okres: ok. 1772-1787
Geneza: ubiory wiejskie i ubiory wschodnie
Ubiory pochodne: camisole à la polonaise, robe à la circassienne, niekiedy robe à la turque
Opis formalny: klasyczna wersja polonezki miała formę "płaszcza'": oddającego naturalną linię ciała, ale nie odcinanego w talii. Jej przód był otwarty na kształt odwróconej litery "V", a spódnica najczęściej podpinana. W wersji klasycznej robe à la polonaise posiadała rękawy en sabote, o mankietach ze zmarszczonej na całej długości gazy. Jej spódnica była niekiedy skrócona na wysokość kostek lub połowy łydek. Szyta mogła być zarówno z jedwabiu, jak i z bawełny.
Opis kulturowy: robe à la polonaise była suknią najchętniej noszoną przez Francuzki w latach 70. XVIII wieku. Stanowiła rodzaj reakcji na hegemonię robe à la française: w przeciwieństwie do niej, była o wiele wygodniejsza i w dużo lepszym stopniu oddawała upodobania estetyczne młodych kobiet. To także wśród młodych kobiet cieszyła się największą popularnością - uważano wręcz, że dla kobiety w średnim wieku jest ona zupełnie nieodpowiednia. Robe à la polonaise zwiastowała początek nowej mody: ulegającej coraz szybszym zmianom, tańszej i pozornie demokratycznej.
Uwaga I: w języku polskim funkcjonuje spolszczona nazwa tej sukni, której poprawny zapis brzmi: "polonezka" (a nie "poloneska")
Uwaga II: podpięcie spódnicy stanowiło wyłącznie jedną z wielu cech polonezki. Nie wystarczy więc, żeby dana suknia posiadała podpiętą spódnicę, żeby móc nazwać ją robe à la polonaise. Na stronach niektórych muzeów ciągle można zobaczyć zdjęcia tzw. robe à l'anglaise retroussée ("sukni w stylu angielskim z podpiętą spódnicą") podpisanej jako robe à la polonaise, ale nie jest to zgodne z XVIII-wieczną francuską terminologią.
 |
| Robe à la polonaise, prawdopodobnie Włochy, ok. 1787, Metropolitan Museum of Art, Nowy York |
 |
| Robe à la polonaise, prawdopodobnie Włochy, ok. 1787, Metropolitan Museum of Art, Nowy York |
Robe à la lévite
 |
| Robe à la lévite, 1779, Galerie des modes, Bunka Gakuen Library, 169-0002-010 |
Okres: 1778-1785
Geneza: kostiumy sceniczne z Atalii Racine'a
Ubiory pochodne: pod pewnymi względami za jej ubiór pochodny można uznać robe en chemise
Opis formalny: suknia ta wpisuje się w nurt ubiorów orientalizujących. We wczesnej wersji miała formę luźnego, nieodcinanego w talii i otwartego z przodu płaszcza. Dość szybko zaczęła jednak ulegać stopniowej formalizacji i zaczęła być dostosowywana do kroju sukni w stylu angielskim. Na jej cechy charakterystyczne składały się wykładany kołnierz, szarfa w talii i wysoki kontrast kolorystyczny. Suknia ta była na tyle swobodna, że prawdopodobnie niekiedy rezygnowano z noszenia pod nią gorsetu.
Opis kulturowy: "suknia w stylu lewity" miała zostać spopularyzowana przez Marię Antoninę, która nosiła ją w czasie swojej pierwszej ciąży. W istocie suknia ta doskonale nadawała się do noszenia przez kobiety w ciąży i matki karmiące - z tego też względu wpisuje się w nurt ubiorów inspirowanych teoriami Jeana-Jacquesa Rousseau. Jednocześnie jednak łatwość, z jaką można było ją ściągnąć sprawiała, że postrzegana była również w kontekście libertynizmu.
 |
| Robe à la lévite, 1779, Galerie des modes, Bunka Gakuen Library, 169-0002-084 |
 |
| Robe à la lévite, 1779, Galerie des modes, Bunka Gakuen Library, 169-0002-125 |
Robe à l'anglaise
 |
| Robe à l'anglaise, 1780, Galerie des modes, Bunka Gakuen Library, 169-0003-055 |
Okres: 1776-1794
Geneza: suknia angielska (English dress)
Ubiory pochodne: w niektórych przypadkach robe à la turque
Opis formalny: robe à l'anglaise stanowi zmodyfikowaną wersję sukni tradycyjnie noszonej przez kobiety w Wielkiej Brytanii. Charakteryzuje się mocno dopasowanym, usztywnianym fiszbinami i spiczasto zakończonym stanikiem, do którego przyszywana była suto marszczona, otwarta z przodu spódnica wierzchnia. Suknia ta mogła być szyta zarówno z jedwabiu, jak i z bawełny.
Opis kulturowy: dzięki swojemu dopasowanemu krojowi robe à l'anglaise stanowić miała alternatywę dla polonezki. Szczególnie polecana była jednak kobietom młodym i szczupłym. Na przestrzeni lat 1785-1794 szczególnie popularna była w wersji z otwartym stanikiem.
 |
| Robe à l'anglaise, 1785-1787, Francja, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork |
 |
| Robe à l'anglaise, 1785-1787, Francja, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork |
Robe en chemise
 |
| Elisabeth Vigée-Lebrun, Maria Antonina z różą, 1783, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń |
Inne nazwy: robe en Gaule, robe à l'enfant, blouse
Okres: 1782-1795
Geneza: koszula spodnia (chemise), ubiory dziecięce, robe à la lévite
Ubiory pochodne: chemise à la reine, chemise à la Floricourt, chemise à la Jésus
Opis formalny: w wersji pierwotnej, nazywanej chemise à la reine, suknia ta była uszyta z białego muślinu i była jednoczęściowa, marszczona przy dekolcie, o bufiastych rękawach, ozdobiona jedynie kołnierzem i szarfą w talii. Jej kolejne wersje ulegały jednak stopniowej komplikacji, tak, że już ok. 1785 roku pojawiła się jej wersja z osobno krojonymi, dopasowanymi plecami i długimi, wąskimi rękawami. Wybór tkaniny i kolor zależał przede wszystkim od pory roku: w sezonie wiosenno-letnim modne były robes en chemise uszyte z białego muślinu, w sezonie jesienno-zimowym natomiast - uszyte z tafty w zgaszonej kolorystyce.
Opis kulturowy: robe en chemise pojawiła się w modzie po tym, jak Maria Antonina w 1783 roku zapozowała w niej do oficjalnego portretu. I chociaż portret ten wywołał spore zamieszanie, jeszcze w tym samym roku "suknia-koszula" stała się jednym z najchętniej noszonych ubiorów przez elegantki we Francji i zagranicą. Miała ona charakter wyraźnie pasterski i stanowiła wcielenie w życie idei "powrotu do natury" Jeana-Jacquesa Rousseau. W latach 80. kojarzona przede wszystkim z królową, w czasie Rewolucji nabrała symboliki republikańskiej i stała się jedną z najchętniej noszonych sukien przez kobiety o pro-rewolucyjnych poglądach.
Uwagi: suknia z portretu Marii Antoniny nazwana została chemise à la reine ("koszula w stylu królowej"). Ta nazwa była jednak używana właściwie wyłącznie do tych sukni, które powtarzały krój z obrazu. Robe en chemise jest nazwą o wiele szerszą.
 |
| Chemise à la Jésus, Galerie des modes, 1785, Bunka Gakuen Library, 169-0003-091 |
 |
| Chemise à la vestale, 1787, Magasin des modes nouvelles, Bunka Gakuen Library, 011-0001-233 |
Fourreau (czyt. furo, dosł. "futerał")
 |
| Fourreau, 1789, Magasin des modes nouvelles, Bunka Gakuen Library, 011-0003-212 |
Liczba mnoga: fourreaux (czyt. furo)
Okres: 1778 (?)-1794
Geneza: ubiory dziecięce, ubiory włoskie
Opis formalny: jest to jedna z najbardziej enigmatycznych ubiorów noszonych w czasie Ludwika XVI. W większości przypadków suknia ta posiadała zamknięty i dopasowany stanik, pojedynczą spódnicę i wąskie rękawy o długości 3/4 lub sięgające nadgarstków. Prawdopodobnie jednak nazwa ta nie oznaczała konkretnej sukni, ale styl. Mianem fourreaux mogły zostać określone wszystkie suknie jednoczęściowe, o dopasowanych plecach i pojedynczej spódnicy.
Opis kulturowy: suknia ta należy do tego samego nurtu, co robe en chemise. Niekiedy stanowiła wręcz noszona była pod nią w charakterze sukni spodniej. Szczególnie popularna była pod koniec lat 80. i w czasie Rewolucji. W zależności od kolorystyki i dodatków, noszona była zarówno przez rewolucjonistki, jak i rojalistki.
Uwagi: można przypuszczać, że fourreau stanowi francuski odpowiednik round gown: jednoczęściowej sukni o zamkniętym staniku i pojedynczej spódnicy. W sukni tej przód spódnicy wiązany był za pomocą wszytych sznureczków pod stanikiem.
 |
| Fourreau, 1787, Magasin des modes nouvelles, Bunka Gakuen Library, 011-00001-095 |
 |
| Fourreau, 1787, Magasin des modes nouvelles, Bunka Gakuen Library, 011-0001-229 |
Redingote (czyt. rydęgot)
 |
| Redingote, 1787, Magasin des modes nouvelles, Bunka Gakuen Library, 011-0001-101 |
Inne nazwy: redingote d'homme ("redingote męski")
Okres: 1785-1794
Geneza: męski płaszcz podróżny również nazywany redingote
Opis formalny: suknia ta zbliżona była krojem do robe à l'anglaise, z tą różnicą, że stanik na plecach płynnie przechodził w niej w spódnicę. Jej cechami charakterystycznymi był wykładany kołnierz, stanik zdobiony z przodu guzikami i długie i wąskie rękawy zakończone mankietami (amadis), które stanowiły nawiązanie do ubiorów noszonych przez mężczyzn. Uszyta mogła być zarówno z jedwabiu, jak i z wełny.
Opis kulturowy: ta nieformalna suknia stanowiła najwyraźniejsze odbicie maskulinizacji ubioru kobiecego, które miało miejsce w połowie lat 80. XVIII wieku. Noszona była zarówno podczas podróży i konnych przejażdżek, jak i podczas codziennych spacerów.
 |
| Redingote, prawdopodobnie Francja, 1787, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork |
 |
| Redingote, prawdopodobnie Francja, 1787, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork |
Caraco
 |
| Caraco à la polonaise, 1778, Galerie des modes, Bunka Gakuen Librarz, 169-0001-112 |
Okres: 1720 (?)-1794
Geneza: ubiory mieszczańskie
Ubiory pochodne: m.in. pet-en-l'air, camisole à la polonaise, pierrot
Opis formalny: caraco to po prostu żakiet, który można by określić jako rodzaj skróconej sukni. Na przestrzeni stulecia przybierał rozmaite formy: w wersji podstawowej miał dopasowane plecy, przód zamykany bawetem i baskinę, ale mógł również przybrać formę skróconej "sukni w stylu francuskim" lub "sukni w stylu polskim". W latach 1787-1794 baskina została zredukowana do niewielkiej falbanki z tyłu - w takiej formie caraco zyskało nazwę pierrot.
Opis kulturowy: noszone ze spódnicą caraco było ubiorem nieformalnym, zapewniającym swobodę i wygodę. Cieszyło się ogromną popularnością właściwie w każdej dekadzie i noszone było przez kobiety każdego stanu.
 |
| Zestaw caraco i spódnica, Francja, ok. 1780, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork |
 |
| Zestaw caraco i spódnica, Francja, ok. 1780, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork |
Nie są to rzecz jasna wszystkie typy sukni noszonych w XVIII wieku. Wybrałam jednak te, które najczęściej można znaleźć nie tylko we francuskiej prasie modowej, ale też w ikonografii i tekstach pisanych. Mam nadzieję, że przygotowany przeze mnie spis okaże się dla Was pomocny. Jeśli macie jakieś pytania lub wątpliwości, koniecznie dajcie znać w komentarzach.
...
Przy pisaniu tego artykułu korzystałam zarówno z licznych tekstów źródłowych (przede wszystkim XVIII-wiecznych publikacji modowych i pamiętników), jak również ze współczesnych opracowań. Były to m.in. F. Boucher, Historia mody, tłum. P. Wrzosek, Warszawa 2003 ; K. Chrisman-Campbell, Fashion Victims: Dress at the Court of Louis XVI and Marie-Antoinette, Yale 2015 ; C. Haru Crowston, Fabricating Women: The Seamstresses of Old Regime France. 1675-1791, London 2001 ; J.M. Jones, Sexing la mode: Gender, Fashion and Commercial Culture in Old Regime France, London 2004, C. Weber, Queen of fashion. What Marie Antoinette Wore to the Revolution, New York 2007.
